Michael Kevane, giáo sư kinh tế ở San Jose, California, chẳng mảy may lo nghĩ khi đậu chiếc Prius 2005 ngoài trước nhà. Nhưng sáng hôm sau, khi cậu con trai Elliot của ông khởi động chiếc xe, “nó nghe như tiếng búa khoan. Toàn bộ dãy nhà có thể nghe thấy tiếng ồn”. Lý do: Một tên trộm đã thực hiện trót lọt việc chôm chỉa bộ chuyển đổi xúc tác (catalytic converter) – thiết bị kiểm soát khí thải có chứa kim loại quý hơn vàng. Hai ngày sau, Jean, em gái ông Kevane, sống ở Los Angeles, cũng bị đánh cắp bộ chuyển đổi xúc tác từ chiếc Honda Accord LX năm 2003 của cô – theo New York Times ngày 20-2-2021.
Các quy định nghiêm ngặt hơn về khí thải ôtô trên khắp thế giới đã khiến nhu cầu về kim loại quý trong bộ chuyển đổi xúc tác tăng. Điều đó đẩy giá chào bán đối với một số kim loại quý được sử dụng trong thiết bị – như palladium và rhodium – lên mức cao kỷ lục. Từ khoảng 500 USD/ounce cách đây năm năm, giá palladium đã tăng lên mức kỷ lục 2.875 USD/ounce vào năm 2020 và hiện dao động trong khoảng 2.000 – 2.500 USD/ounce, cao hơn giá vàng. Giá rhodium cũng tăng vọt hơn 3.000%, từ khoảng 640 USD/ounce cách đây năm năm lên 21.900 USD/ounce trong năm nay, gần gấp 12 lần giá vàng. Các nhà phân tích cho biết, giá tăng cao có thể thúc đẩy sự chuyển dịch sang ôtô điện và lưu ý rằng bộ chuyển đổi xúc tác hiện chiếm tỷ trọng lớn hơn nhiều so với chi phí một chiếc xe chạy bằng xăng so với cách đây chỉ một năm.
Giá kim loại cũng đang thúc đẩy thị trường chợ đen về mặt hàng bộ chuyển đổi xúc tác, dẫn đến nạn ăn cắp bùng nổ. Thiết bị này có thể được cưa khỏi bụng ôtô trong vài phút và bán được vài trăm đôla tại một bãi phế liệu, sau đó nó được bán cho những người tái chế chiết xuất kim loại. Cảnh sát nhiều tiểu bang ở Mỹ cho biết tình trạng đánh cắp bộ chuyển đổi xúc tác đang tăng nhanh. Ở St. Louis, các vụ trộm bộ chuyển đổi xúc tác đã tăng hơn tám lần, từ 50 vụ năm 2019 lên 420 vào năm 2020. Tại Lexington, South Carolina, cảnh sát cho biết có 144 vụ trộm cắp bộ chuyển đổi xúc tác từ tháng 7 đến tháng 12-2020, gần gấp ba lần so với cùng kỳ năm ngoái. Các vụ trộm ở Wichita, Kansas, cũng gần như tăng gấp ba vào năm 2020 so với năm trước, từ 191 lên 547 vụ, và tốc độ tăng lên vào tháng 1- 2021, với 102 trường hợp.
Bộ chuyển đổi xúc tác là thiết bị kiểm soát khí thải, giúp chuyển những khí độc và chất ô nhiễm trong khói thải thành những chất thải ít độc hơn, bằng sự xúc tác với phản ứng oxy hóa khử (một phản ứng oxy hóa và một phản ứng khử). Bộ chuyển đối xúc tác được sử dụng với động cơ đốt trong có nhiên liệu là xăng hoặc diesel – bao gồm cả động cơ cháy sạch cũng như lò đốt dùng dầu hỏa. Việc giới thiệu rộng rãi đầu tiên của bộ chuyển đổi xúc tác là trong thị trường ôtô Hoa Kỳ. Để tuân thủ quy định nghiêm ngặt hơn về lượng khí thải của Cơ quan Bảo vệ Môi trường Hoa Kỳ, hầu hết xe chạy bằng xăng phải được trang bị bộ chuyển đổi xúc tác.
Được lắp đặt trong hầu hết xe hơi và xe tải chạy xăng được bán ở Mỹ từ năm 1975, bên trong bộ chuyển đổi được thiết kế giống tổ ong – được phủ bằng các kim loại quý như palladium, rhodium và bạch kim – giúp loại bỏ các chất ô nhiễm độc hại từ khí thải của ôtô. Rhodium giúp giảm mức oxit nitơ từ ống xả khí thải xe chạy xăng. Khoảng 80% nhu cầu về paladium và rhodium hiện nay đến từ lĩnh vực ôtô. Ảnh hưởng của đại dịch coronavirus đối với hoạt động khai thác mỏ ở Nam Phi, quốc gia chủ yếu sản xuất rhodium, đang khiến nguồn cung hạn chế. Với các nhà sản xuất ôtô, sự bùng nổ việc sử dụng kim loại quí đã làm tăng chi phí sản xuất xe. Max Layton, nhà phân tích tại Citi có trụ sở tại London, ước tính giá kim loại đắt đỏ đã làm tăng thêm 18 tỷ USD vào chi phí sản xuất của công nghiệp ôtô toàn cầu vào năm 2019. Max Layton cho biết, với mức giá hiện tại, toàn ngành công nghiệp sẽ chi hơn 40 tỉ USD trong năm nay chỉ cho các kim loại dùng trong bộ chuyển đổi xúc tác.
Một số chủ sở hữu đang áp dụng những cách thức bất thường để bảo vệ xe. Sau khi liên tiếp bị ba lần trộm bộ chuyển đổi xúc tác vào năm 2020, Jerry Turriff, chủ sở hữu công ty Jerry’s Certified Service and Towing ở Milwaukee, đã phải làm xẹp lốp một số xe của khách hàng để ngăn chặn những tên trộm chui xuống bên dưới. Jerry Turriff đã phát hiện những tên trộm trong băng camera an ninh. Tên trộm thường đi một mình, đột nhập vào bãi xe trong đêm, với “cái túi vải thô lớn đựng đồ nghề”. Cần nói thêm, chuyện “sinh nghề tử nghiệp” đã xui xẻo xảy ra với vài tên trộm. Năm ngoái, một tên trộm ở Kansas City đã chết tươi sau khi chiếc Prius mà hắn chui xuống đánh cắp bộ chuyển đổi bất ngờ rơi đè nát đương sự.
Một số bang bắt đầu yêu cầu các cơ sở thu gom phế liệu và các nhà tái chế kiểm tra ID trước khi mua bộ chuyển đổi xúc tác đã qua sử dụng. California thậm chí yêu cầu các doanh nghiệp chụp ảnh hoặc quay video clip về người bán và lưu giữ hồ sơ trong hai năm. Tuy nhiên, quy định khác nhau giữa các bang khiến việc theo dõi và thực thi gần như không thể. Trên mạng, có nhiều quảng cáo về các cơ sở thu gom sẵn sàng trả tiền mặt cho các bộ chuyển đổi chất xúc tác. Một trang web còn ghi họ sẵn sàng mua 500 USD cho một số bộ chuyển đổi xúc tác nước ngoài. Các mẫu cũ hơn của các hãng xe nước ngoài thường chứa nhiều kim loại quý hơn các mẫu mới. Các bộ chuyển đổi của Toyota Prius có giá cao vì động cơ xăng không được sử dụng nhiều.
J. C. Fontanive, nhà điêu khắc ở Brooklyn, mua chiếc Prius 2008 đã qua sử dụng vào mùa hè năm ngoái. Tháng trước, Fontanive chạy xe đến thăm người bạn. Khi ra về, ông phát hiện chiếc xe nổ máy như xe đua dự tranh giải NASCAR! Fontanive không có bảo hiểm ôtô đầy đủ và vì vậy phải chi 3.200 USD để mua bộ chuyển đổi xúc tác, bằng nửa giá ông đã trả cho chính chiếc xe! Sợ bị mất trộm lần nữa, Fontanive tự thiết kế và chế tạo “bộ khung” bảo vệ với “hệ thống” vít an toàn. Nói chung, cảnh sát đang khuyên người sử dụng nên đậu xe trong nhà hoặc khu vực có ánh sáng tốt. Khắc mã số nhận dạng xe (thường được gọi quen thuộc là “số VIN” – vehicle identification number) hoặc biển số xe vào bộ chuyển đổi xúc tác cũng có thể giúp tìm ra nếu nó bị đánh cắp.
(SGN)
